Κερκίνη: Τέρμα Βορράς

Χειραψίες ζεστές. Με τους στρατιώτες στα θρυλικά οχυρά, με τους ψαράδες στα παραλίμνια καλύβια, με τους νταλικέρηδες στο τελωνείο του Προμαχώνα, με τα βουβάλια και τα πουλιά. Το ταξίδι στη λίμνη Κερκίνη είναι κάτι πολύ παραπάνω από οικοτουριστική εκδρομή, είναι ταξίδι ζωής.
 

Η γαλήνη της λίμνης πολεμά διαρκώς την ένταση της μεθορίου που κουβαλάς μέσα σου. Μια αιώνια μάχη, δίχως φαβορί. Κάθε που αφήνεις το βλέμμα στην Κερκίνη, ο αντικατοπτρισμός του όρους Μπέλες στο αντιγυρίζει. Επιβλητικό, αγέλαστο σου ξηγιέται ευθύς εξαρχής: «Εδώ Βαλκάνια». Ισως απλά γιατί ξέρεις πού είσαι. Το βλέπεις γύρω σου. Στις πινακίδες που χιλιομετρούν τη Βουλγαρία και τη βγάζουν κοντύτερα απ' τις Σέρρες. Στις νταλίκες με τα διακριτικά TIR, στις «καναδέζες» και τα ρέο τα φορτωμένα φαντάρους.

Τέρμα Βορράς. Ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Ανατολικά η Δράμα. Δυτικά το Κιλκίς και μια ιδέα της ΠΓΔΜ. Μπροστά σου η λίμνη. Η Κερκίνη. Που είναι τεχνητή και δεν είναι. Που είναι τουριστική και δεν είναι. Που είναι ο παράδεισος ο ίδιος.

Από το Σιδηρόκαστρο έως τη Ροδόπολη κι από τον Λιθότοπο έως τον Προμαχώνα η πορεία θαρρείς και μοιάζει με ταξίδι σε... ταινία του Αγγελόπουλου. Μυστηριακά τοπία, κάδρα συγκλονιστικά, λες και δέντρα, πουλιά και πλάβες σκηνοθετούνται μόνα τους. Βαλκανική ατμόσφαιρα, Ιστορία που μόνο συμβολισμοί μαρτυρούν πια, μουσική στο βάθος από μπάντες που εισχωρούν αόρατα στις απόλυτες σιωπές. Πόσο τυχαίο να είναι που ο μεγάλος σκηνοθέτης γύρισε εδώ το «Λιβάδι που δακρύζει»;

«Το νιώθετε κι εσείς;», θες να ρωτήσεις τους ψαράδες που ξανοίγονται αξημέρωτα στη λίμνη, συνάπτουν συμφωνίες με τους αργυροπελεκάνους κι επιστρέφουν με τα τελάρα φορτωμένα γριβάδια. Τους Βούλγαρους βοσκούς που φυλάνε τους φημισμένους νεροβούβαλους. Τους κτηνοτρόφους, τους αγρότες, τους φυσιολάτρες, τους επιχειρηματίες. Ολους αυτούς που έβαλαν τη λίμνη στον οικοτουριστικό χάρτη σοφά, υπακούοντας στο μέτρο που η σπουδαιότητα του υδροβιότοπου όρισε.

Τίποτα δεν ρωτάς. Κάνεις σιωπή κι ακούς το νερό να βουίζει απόκοσμα κάτω απ' τον πάγο που τη σκεπάζει τον χειμώνα. Τα κουπιά της πλάβας να σκίζουν τα νερά με σεβασμό. Το φτεροκόπημα των κορμοράνων που φωλιάζουν, τη διαρκή αναταραχή μέσα στις καλαμιές. Το χιόνι που πέφτει στους έρημους στρατώνες και καμουφλάρει τις αφύλακτες σκοπιές.

Τα βήματα των τσακαλιών στα πεσμένα κλαριά που περνούν τα σύνορα σαν λαθρομετανάστες. Τα νταούλια, τους ζουρνάδες, το ξαφνικό μπουρίνι που πλησιάζει. Τις σκέψεις σου για ενεργά ναρκοπέδια στις ερημιές του Μπέλες που λυγίζουν τα γόνατα, τον χτύπο της καρδιάς μπρος στην πιθανότητα να είσαι επάνω στα διασταυρούμενα πυρά των ένδοξων οχυρών.

Γελάς; Αθόρυβα κάντο! Να μην ταράξεις τα νούφαρα που την άνοιξη κάνουν τη λίμνη λιβάδι. Τα κορμιά που ιδρώνουν στα βυζαντινά χαμάμ λυτρωτικά. Τα καλοταϊσμένα σκυλιά που σε υποδέχονται εγκάρδια παντού και τα άλογα που βαδίζουν ελεύθερα στο ανατολικό ανάχωμα.

Τη λίμνη που φλέγεται, όταν ο ήλιος δύει καταδικάζοντας σε διπλή φωτιά ό,τι τολμά να σταθεί εμπόδιο μεταξύ αυτής κι ουρανού. Τον κόσμο της Κερκίνης. Τον βγαλμένο από άλλο τροπάρι, βαλκανικό, δίχως ευρωπαϊκές φιοριτούρες. Φιλόξενο κι αληθινό. Ανοιχτό στους καιρούς και τους ανθρώπους. Αφτιασίδωτο, σαν να λέμε, κι όμως τόσο όμορφο. Γι' αυτό, βασικά.


Ο γύρος της λίμνης
60 χλμ. χοντρά χοντρά κι η λίμνη κυκλώνεται. Πόση γαλήνη επιφυλάσσει η λιακάδα; Πόσο μυστήριο η καταχνιά; Δύσκολα διακρίνεις τα χωριά στην πρωινή υγρασία. Τη νύχτα μόνο εμφανίζονται. Φωτάκια, παρεούλες παρεούλες, να υπολογίζεις στο περίπου πού δεν έχει νερό. Πανομοιότυπα. Οχι γραφικά, όπως θα 'θελες, μα νοικοκυρεμένα. Δίχως πινακίδες, λες και δεν έχει σημασία ποιο είναι ποιο. Μόνο η λίμνη μετρά.

Πιο εύκολα πας Βουλγαρία και Κιλκίς παρά στον Λιθότοπο! Από αυτόν άρχισαν όλα, το 1932. Το φράγμα υψώθηκε κι οι βάλτοι του Στρυμόνα πλημμύρισαν για τα καλά. Ενα από τα σπουδαιότερα οικοσυστήματα της Ελλάδας γεννήθηκε. Το 1982 φράγμα και αναχώματα υψώθηκαν επιπλέον. 60 τετραγωνικά χιλιόμετρα νερό κατά μέσο όρο, να πνίγεται το βλέμμα ευχαριστημένο. 

Απ' το λιμανάκι του Λιθότοπου και πέρα όλη η πορεία μια στάση είναι. Τη μια τα παρατηρητήρια που αγναντεύουν το άπειρο, την άλλη οι ψαροκαλύβες... Τάβλες, νάιλον και ξυλόσομπες, τηγάνια και τρανζίστορ κρεμασμένα από καρφιά, ξύλα απ' έξω ντανιασμένα. Ντόπιο τσίπουρο, ένα μπουκάλι βουλγάρικο κρασί, μια ψησταριά σε πρώτη ζήτηση. Τι άλλο θέλει ο άνθρωπος για να στήσει γλέντι;

17 χλμ. έως το αναπτυγμένο χωριό της Κερκίνης. Ξενώνες, ταβέρνες, κι ένα γαλήνιο λιμανάκι για στάσεις μακράς διαρκείας. Εκεί θα έρθει ο Γιάννης Ρέκλος και η παρέα του «Οικοπεριηγητή», θα σε πάρουν απ' το χέρι και θα σε ταξιδέψουν στη δική τους λίμνη και το δικό τους βουνό. Με βάρκα, άλογο, κανό, τζιπ... Κάθε τρόπος κι άλλη οπτική. Υπέροχη και διακριτική. Αξιος πρωτεργάτης ο Γιάννης, στα «κερκινικά» πράγματα. Εριξε γερό θεμέλιο οικοτουρισμού λύνοντας μια απλή πράξη: όνειρα και αγάπη για το περιβάλλον μάς κάνουν; Θαύματα.

Ονειρα και αγάπη, για τα βουβάλια αυτή τη φορά, είχαν και ο Βασίλης με την Ελένη και εγένετο... η φάρμα του Μπίλη (τηλ. 6983 061194). Εκτρέφουν ζώα και παρασκευάζουν από το κρέας τους λογιών λογιών εδέσματα. Δεν είναι οι μοναδικοί. Τα ζώα που απειλήθηκαν με εξαφάνιση έχουν πλέον εδώ την τιμητική τους. Η επιδότησή τους και η αναγνώριση του ποιοτικού τους κρέατος τα έκαναν... μόδα και τώρα φτάνουν στη λίμνη τα 3.000 άτομα. Ο μεγαλύτερος πληθυσμός της Ελλάδας!

«Εμείς τα κάνουμε όλα απλά. Οχι βιομηχανοποιημένα. Σαν να τα κάναμε για το σπίτι», λένε κι άντε τώρα εσύ να μη γεμίσεις τσάντες, να φέρεις πίσω στο σπίτι όση Κερκίνη γίνεται. Καβουρμάς, λουκάνικα, φιλέτο καπνιστό, σουτζουκάκια και μπριζόλες όλα από βουβάλι, αραδιάζονται μπροστά σου. Κι ένα σκονάκι με συνταγές δώρο απ' την Ελένη τρυπώνει στην τσέπη σου. Τυρί, βούτυρο και γιαούρτι από γάλα βουβαλιού θα βρεις... στα σπίτια. Ε, μη γεμίσεις σακούλες κι εδώ!


Μπέλες θα πει... σύνορα
Ψέματα! Μπέλες θα πει ωραίο στα Βλάχικα ή λευκό στα Σλαβικά. Και τα δύο σε πείθουν. Το στιβαρό παραπέτασμα, σύνορο με τη Βουλγαρία και την ΠΓΔΜ, σε υποβάλλει ακόμη περισσότερο στη βόρεια όχθη και κάθε προσπάθεια για ανάβαση στη ράχη του στρατιωτική επιχείρηση θυμίζει! Πώς να γινόταν να σηκωθείς στις μύτες των ποδιών να δεις τι κρύβεται πίσω του; Να 'χει χιόνι εκεί πάνω ή όχι; Κατολισθήσεις; Η παχιά, τρομακτική λάσπη θα σε καταπιεί;

Στα Ανω Πορόια θα σου πουν! Αυτή είναι η πύλη για το βουνό. Δεν είναι ακριβώς αυτό που λέμε παραδοσιακός οικισμός αλλά ξεχωρίζει κι έχει και... όνομα. Και Ιστορία και ανάπτυξη και θέα – σε βουνό, κάμπο, λίγο λίμνη, αυτό θα πει βιγλάτορας! Και γυναικείο συνεταιρισμό έχει να γεμίζεις σακούλες πάλι κι έναν Αϊ-Γιώργη ψηλότερα με συνοφρυωμένους Αγίους που παστώθηκε με κιλά ασβέστη για να ομορφύνει κι ασχήμυνε ο άτιμος...

Πλατάνια και νερά ζώνουν το ωραίο βλαχοχώρι. Φύση μεγαλειώδης. Πώς να μην είναι σημείο συνάντησης πεζοπόρων και τζιπ; Ξεκίνα το περπάτημα ή την οδήγηση και φτάσε όπου... δεν μπορείς! Μέσα στα δάση οξιάς και τις σημύδες, στον βοτανικό παράδεισο του Μπέλες, πλάι στα θεαματικά φαράγγια να ξεχνάς και το όνομά σου ακόμη. Στη θέση Οβατζικ ή την Ομορφοπλαγιά να βλέπεις Κερκίνη και Δοϊράνη σε ένα κάδρο. Στο λιβάδι του Μαβί Γκιολ. Στο φυλάκιο 1777 με το καταφύγιο, μόνος, εσύ και τα αρπακτικά σαν περίπολα.

Στην κορυφή του Μπέλες, στο συνοριακό μονοπάτι, να βλέπεις το βουλγαρικό ορεινό υπερθέαμα κι όλα τα βουνά της Μακεδονίας μαζί. Στο συνοριακό μονοπάτι, στην κορυφογραμμή, που ενώνει τα μονοπάτια όλων των χωριών. Ως το τριεθνές στα δυτικά: μια δρασκελιά κι έπιασες Βουλγαρία, άλλη μια και πάτησες ΠΓΔΜ!

Κάτω στη λίμνη η ζωή συνεχίζεται. Νεοχώρι, Μανδράκι... διακρίνεις ήδη το πολύτιμο παρόχθιο δάσος της άγριας ιτιάς στα δεξιά. Στόχος το Ακριτοχώρι. Να πάρεις τον ορεινό δρόμο να αγναντεύσεις τη λίμνη από ψηλά, όπως κάνει από το 1981 το ησυχαστήριο του Τιμίου Προδρόμου. Πανέμορφο αν και καινούργιο και διαρκώς επεκτεινόμενο. Η γυναικεία απάντηση στο ανδροκρατούμενο αρχιτεκτονικό θαύμα του Αγίου Όρου.

Ακόμη πιο πάνω, να γεμίσεις το βλέμμα με λίμνη. Μάταια με τη συνήθη υγρασία... Κερκίνη από ψηλά ψάχνεις, άλλη λιμνούλα βρίσκεις μπροστά σου! Ούτε το έλος της Βυρώνειας προσεγγίζεται εύκολα. Στον ωραίο σιδηροδρομικό της σταθμό θα... κατέβεις.

Δίπλα στον ιστορικό πλάτανο και το μικρό φυλάκιο όπου Ελευθέριος Βενιζέλος και βασιλιάς Κωνσταντίνος υπέγραψαν το '13 με τους Βούλγαρους τους όρους ανακωχής. Ανακωχή έχει συναφθεί και στο ενυδρείο που βρίσκεται εδώ. Μεταξύ των 27 ειδών ψαριών που ζουν στην Κερκίνη, των φιδιών από όλο τον κόσμο και του Βύρωνα, του κροκόδειλου! Ειρηνευτής ο κ. Γιάννης, του οποίου το μεράκι δόξα τω Θεώ περισσεύει.

Στη γέφυρα του Στρυμόνα, ξεχνάς το ασφάλτινο οδικό δίκτυο, τα αναχώματα καθορίζουν την πορεία. Βόρειο, νότιο και το ωραιότερο ανατολικό – εδώ θα τα δεις όλα. Από εδώ θα διακρίνεις και ό,τι έχει απομείνει από το παρόχθιο δάσος που πλημμύρισε με την επέκταση του '82 κι αργοπεθαίνει.

Εδώ θα συναπαντηθείς με άλογα, ψαράδες, παππούδες που κάνουν βόλτα με τα ποδήλατα, πουλιά, ορνιθοπαρατηρητές, φυσιολάτρες και φυσικά με τα βουβάλια που βαδίζουν στη σειρά σαν στρατιωτική φάλαγγα, που κυλιούνται στη λάσπη, που σε κοιτούν επιφυλακτικά. «Μα» εσύ, «μου» αυτά, τον βρίσκετε τον τρόπο. Το κουράγιο να τα φας αργότερα να δω πού θα βρεις!

Κι έπειτα ξανά μέσα στα χωριά. Στην Ηράκλεια να σε μπουκώνουν οι αδελφοί Κοκόζη τα περίφημα λουκάνικα Τζουμαγιάς και να μαθαίνεις από πρώτο χέρι τι σαματά μπορεί να κάνει ένα νταούλι και δυο ζουρνάδες από τους φημισμένους μουσικούς της... Στα Χρυσοχώραφα να σου σερβίρουν ολόφρεσκα ψάρια στο τηγάνι. Να σε γλυκαίνει παραδίπλα η Λία με καζάν ντιπί από βουβαλίσιο γάλα κι η μόνη έννοια σου να είναι αν αντέχουν το ταξίδι...

Ο κύκλος επετεύχθη. Πάμε ξανά απ' την αρχή; Το φως, η ώρα, η εποχή σκηνοθετούν εδώ πέρα ένα έργο με πολλές αναγνώσεις. Σαν την Ιστορία που γράφτηκε σε τούτα τα χώματα.


Οχυρωματική γραμμή
6 Απριλίου 1941: τα γερμανικά στρατεύματα εισβάλλουν στην Ελλάδα και αρχίζουν να σφυροκοπούν τα οχυρά της γραμμής Μεταξά. Οι 13 αξιωματικοί και 350 οπλίτες, υπερασπιστές του οχυρού Ιστίμπεη, αντιστέκονται περισσότερο από μία ημέρα, τα ασφυξιογόνα αέρια όμως που πέφτουν από τα πολυβολεία τούς αναγκάζουν σε παράδοση. 

Παραδομένο στην υγρασία σήμερα, το οχυρό των 650 μέτρων στοών, κρατά τη μνήμη ζωντανή. Στρατιώτες και σκυλιά σε υποδέχονται τα Σαββατοκύριακα στα σύνορα, σου εξηγούν τη λειτουργία των οχυρών, πώς κάλυπτε το ένα το άλλο, πώς δούλευε το σύστημα των διασταυρούμενων πυρών. Πώς παίρνουν σάρκα και οστά οι ιστορίες... Πώς γίνεται εικόνα καμιά φορά η αποστήθιση... «Μια κούτα τσιγάρα κι ένα κονιάκ για τους φαντάρους», σε επαναφέρουν οι ντόπιοι. Ε πώς, με άδεια χέρια θα πήγαινες;

Λίγοι έρχονται έως εδώ πάντως. Το Ρούπελ ήταν ανέκαθεν πιο... δημοφιλές. Για την εξαιρετικά στρατηγική του θέση; Γιατί υπερασπίστηκε το πέρασμα και στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους; Γιατί ήταν το μεγαλύτερο της γραμμής Μεταξά (1.849 τ.μ. έκταση, 4.251 μ. στοές...); Γιατί αντιστάθηκε στους Γερμανούς για 4 μέρες; Γιατί παραδόθηκε μόνο μετά τη συνθηκολόγηση της Ελλάδας; Για τη φράση «τα οχυρά καταλαμβάνονται δεν παραδίδονται» που είπε ο διοικητής του, ταγματάρχης Γεώργιος Δουράτσος, και έμεινε στην Ιστορία;

Οπως και να έχει, το Ρούπελ είναι ένα μνημείο μοναδικό. Να περπατάς στις στοές και να βλέπεις τους «στρατιώτες» στα πόστα τους, να ακούς όλη την Ιστορία, να καταλαβαίνεις τη μεγαλειώδη κατασκευή του μέσω της απίθανης μακέτας στο μουσείο και να νιώθεις ένα σφίξιμο στο στομάχι στη θέα των στρατιωτικών εκθεμάτων. Παπούτσια, ταυτότητες, καραβάνες, μισοκαμένα εγχειρίδια μάχης, ριγμένα ρεαλιστικά μέσα στο χώμα... 

Σιωπηλός θα φτάσεις στο Σιδηρόκαστρο, το Δεμίρ Ισάρ. Μια πόλη που... φωνάζει Βαλκάνια. Ενα ατέλειωτο γκρι στα πόδια του θρυλικού γκρι βράχου Ισάρι. Εκεί βρίσκεται και το περίφημο βυζαντινό κάστρο που τη βαφτίζει και καταλήφθηκε από τους Τούρκους το 1383. Πάνω από 500 χρόνια στα χέρια τους. Αργότερα στους Βούλγαρους. Πόσοι πέρασαν κι από εδώ... Πόσοι πολιτισμοί ενώθηκαν κι εδώ...

Για την περίφημη μάχη στη θέση Κλειδί θα σου πουν όμως, που προηγήθηκε όλων. Οταν ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος επιβλήθηκε οριστικά στον τσάρο της Βουλγαρίας Σαμουήλ. Μικρό καλάθι κρατάς μα δεν χρειάζεται. Δεν είναι μόνο η βόλτα στο κάστρο και την ατμοσφαιρική πόλη.

Είναι τα περίφημα ιαματικά λουτρά των 41-42οC με σύγχρονες ανέσεις αλλά και το τούρκικο χαμάμ σε χρήση. Είναι ο πύργος του Ανδρόνικου στο Βαρόσι, το μουσείο-συλλογή Τσαρτσίδη με υλικό από τα πεδία των μαχών. Είναι ο ποταμός Κρουσοβίτης που τη διασχίζει σχηματίζοντας καταρράκτες στη θέση Ζεστά Νερά, τεχνητούς καταρράκτες στην περιοχή Μαύρος Βράχος, που περνά μέσα από υπόγεια σπήλαια τα οποία έχουν τραβήξει το ενδιαφέρον των σπηλαιολόγων.

Το ίδιο ρέμα αν ακολουθήσεις προς βορρά πάλι θα εκπλαγείς. Μια κοιλάδα με πλατάνια απίθανη, μια διαδρομή έως το Αχλαδοχώρι υπέροχη κι ένα παιχνίδι... του κρυμμένου γεφυριού. Γύρω στα 10 λένε ότι έχει γύρω του. Πόσα θα βρεις;

Ο Ορβηλος στέκει από πάνω του, σύνορο με τη Βουλγαρία και τούτος. Και το παρακλάδι του το ίδιο, το όρος Τσιγκέλι. Και στο ακραίο κομμάτι αυτού να υψώνει ελληνική σημαία το Αγκιστρο (παλιό Τσιγκέλ!), φάτσα με το χωριό Kulata. Ενα χαντάκι χωρίζει Βούλγαρους από Ελληνες.

Η πορεία έως το χωριό, έως το τέλος, πάλι θα σε εκπλήξει. Εκεί που δεν περιμένεις να δεις άνθρωπο, ένα γιγαντιαίο εμπορικό κέντρο (σε παρακμή πια) υψώνεται στη μέση του πουθενά. Μέσα στο χωριό εμφανίζονται ξενώνες, ταβέρνες, φασαρία γύρω από το θρυλικό ρολόι.

Αγκιστρο σημαίνει ιαματικά λουτρά, βλέπεις, κι αυτά τα λουτρά φέρνουν κόσμο από όλη την Ελλάδα, τα Βαλκάνια, όλο τον κόσμο καμιά φορά. Ξέρεις τι είναι να κολυμπάς στο παλαιότερο χαμάμ της Ελλάδας; Να τυλίγεσαι στους υδρατμούς των 40 βαθμών τη νύχτα, υπό το φως των κεριών; Και να ξέρεις πως βρίσκεσαι στα σύνορα κι όχι σε πολυτελές σπα της... ευρωπαϊκής Ελλάδας; Ανοίγει ή δεν ανοίγει η ψυχή σαν στρείδι;

Ανοίγει, όπως ανοίγει κάθε τρεις και λίγο κι η μπάρα στον Προμαχώνα. Η πύλη προς τα Βαλκάνια. Ελλάδα τέλος, αν δεν το κατάλαβες. Χιλιομετρική απόσταση προς Βουλγαρία: μηδέν. Κι αν δεν ένιωσες στη λίμνη κομπάρσος του Αγγελόπουλου, εδώ θα νιώσεις.

Μόνος μέσα στη βαλκανική νύχτα. Πεζός δίπλα στις πελώριες νταλίκες, με μοναδικό ήχο τον απόκοσμο ήχο τους. Τι κι αν τα σύνορα μοιάζουν με διόδια της εθνικής οδού; Τι κι αν τίποτε γύρω δεν υπενθυμίζει το πέρασμα; Τα σύνορα είναι σύνορα. Και με ένα βήμα (και μια ταυτότητα), αν το θες, τα πέρασες.

Αλλά όχι. Εχεις μια Κερκίνη πίσω σου, που δεν χόρτασες. Κι άμα μένεις και σε κάνα ξενώνα σαν τον Βιγλάτορα, αλήθεια, πουθενά αλλού δεν θες να πας. Να 'χεις μόνο έναν Στέλιο να σου φτιάχνει το κέφι απλά με το χαμόγελό του και μια κυρα-Πασχαλίτσα να σε ποτίζει λικέρ από σαμπούκο δίπλα στο τζάκι. Να τους ακούς, να τους κοιτάς, να σιγοπίνεις και να μην ξέρεις τι απ' όλα ευθύνεται που, αν και ξέρεις σε τι ταραγμένο κι οριακό τόπο βρίσκεσαι, «φτάνει η γλύκα στη φτέρνα».